3.3.3.4. Ahlakî ve Ahlakî Olmayan Eylemler
Ahlâkın insanın doğasında olan özelliklerle ilişkili olduğuna işaret eden Kı- nalızade, huy teriminden hareketle insanın ne türden özelliklere sahip olduğunu açıklamıştır. Temel kaygı, insanın ahlâklı olabilmesi için, insan doğasında engelleyici ve destekleyici unsurları sergilemektir. İslam düşüncesinin temel sorunlarından biri olan kader sorununu huy terimi çerçevesinde ele alıp inceleyerek, huyun özellikleriyle eylemler arasındaki bağlantıyı çeşitli açılardan tartışmıştır. Temel sorun huyun değişip değişmemesidir. Çünkü huy değişirse ahlâk öğretilebilir olmaktadır.
Kınalızade’ye göre, ahlâk ilmi çeşitli konulardan oluşmuştur:
Sözkonusu ilmin en önemli uğraşı alanı huyun (hulk) nasıl bir yapıya sahip olduğunun açıklanmasıdır. Huyun kısımları, fazilet ve rezilliklerin cinslerinin ne olduklarını ortaya koyar. Hulk* (huy), bir melekedir ki, onun sebebiyle nefisten fiiller kolaylıkla meydana gelirler ve fiillerin oluşmasında fikir ve düşünceye ihtiyaç duyulmaz (Kınalızade 1,91). İnsanın olumsuz özelliklerinin temel dayanağı olan bu fiilleri tanımak için fiillerle huy arasındaki ilişkinin açıklanması gerekir.
Öncelikli sorun huyun değişip değinmemesidir.
Kınalızade’nin belirttiğine göre, bu konuda esas olarak iki görüş vardır:
1– Değişmez diyenler.
2– Huyu iki kısma ayırıp bir yanın değişebilir diğer yanın değişmez olduğunu ileri sürenler.
Kınalızade, huyun değiştiğini kabul ettiğinden, ahlâkın değişmesini kabul etmektedir. Bilginler ve filozofların çoğuna göre huy, tabii değil, haricî sebeplerden hasıl olduğunu kabul ettiklerinden, huyun değişkenliği ve ona bağlı olarak da ahlakın değişmesi yargısı doğrudur. Ayrıca Peygamberlerin insanları din üzerine davetleri ve tarikat şeyhleri ile bilginlerin terbiye çalışmaları da değişkenliği esas almaktadır (Kınalızade 1, 36-37).
Öne çıkardığı argüman oldukça önemlidir. Çünkü, huyun değişmemesi kabul olduğunda, dinin temel değerleri zarar görecektir ve iyi ya da kötü insanın bütün eylemleri meşru hale gelecektir. Huyun değişme sorunu, en önemli problemlerden biri olan insanın doğuştan iyi olup olmadığı sorusunu öne çıkarmaktadır.
Bu konuda üç görüş ortaya çıkmıştır.
1-Yaratılıştan iyi olduğunu kabul edenler,
2-Yaratılıştan iyi fakat şer unsurları da içinde barındırdığı görüşünü savunanlar,
3-Filozofların çoğunluğunun görüşü ise, ne iyi ne kötü olduğudur (Kınalızade 1, 37-38).
Kınalızade’ye göre, eski İslam ahlâkçılarının çoğu, araştırmacılarının hepsi, “her huyun değişmesi mümkündür” görüşündedirler. Kınalızade de bu görüşü paylaşır. Temel argümanı, peygamberin huyları değiştirmeyi esas alan görevleridir ve peygamberler ilk terbiye edicilerdir. İkinci terbiyeciler, selim akıl sahibi olanlardır (Kınalızade 1, 41-42). İnsanın temel niteliklerinden biri kabul edilen huy ve insan eylemleriyle doğrudan ilişkili olan ahlâk arasındaki bağlantı, ahlâkın nasıl bir temele oturtulmak istendiğini göstermektedir.
Huyu, nefsin sabit bir melekesi kabul eden Kınalızade’ye göre, nefsin keyfiyeti iki kısımdır:
1 – Utanmak ve gülmek gibi geçici sürelerde beliren durumlar için kullanılan hal.
2-Kişiliğe yerleşmiş, yavaş kaybolan cesaret ve cömertlik gibi özellikler anlamında meleke. (Kınalızade 1,91 -92).
Melekenin gelip geçici olmayan ve kişinin temel nitelikleri arasında sayılan unsurlar için kullanılması, ahlâkî eylemler açısından önemlidir. Çünkü melekedeki süreklilik gibi ahlâkî eylemlerin tanımlarında da süreklilik esastır (Kınalızade 1, 92).
Ahlâk ile huy arasındaki köklü bağlar nedeniyle Kınalızade, huyun neden olduğu eylem türlerini şöyle sıralamıştır:
1- Cömertlik, cesurluk ve yumuşaklık (hilm) gibi, fazilet ve iyi huy olarak kabul edilen unsurlar.
2- Korkaklık, hafiflik gibi eylemlere neden olan şekli, rezillik ve çirkinlik olarak adlandırılır.
3- Fazilet ve rezillik olarak nitelenmeyecek unsurlar (Kınalızade 1, 92-93). îlk iki eylem türünün adlandırılmaları ve içerikleri, ahlâki eylemleri belirlemektedirler.
İnsan ruhunda bulunan müdrike ile muharrike kuvvetleri, fazileti tanımlamak için kullanılmışlardır. Müdrike, aklî idrakleri meydana getirmekte ve nazarî ve amali olmak üzere iki alt dala bölünmektedir. Muharrike, beden hareketlerinin oluşmasını sağlar ve istekleri harekete geçiren kuvvet ile “kuvvet-i muhar- rike-i seb’i belirleyici unsurlardır (Kınalızade 1, 93). Kınalızade’ye göre, bu dört kuvvet aracılığıyla meydana gelen eylemler, sahih, akla uygun ve güzel bir vecih üzere bir itidal sınırında oluşmuşsa, fazilettir. İtidalden çıkarak ifrat ve tefrite yönelen eylemler rezillik olarak tanımlanmışlardır (Kınalızade 1, 94).
Fazilet, dört huy tipinde kendini gösterir:
1- Hikmet, nazari kuvvet güzel huyla bezenmiş ve itidal üzere işler meydana getirmektir.
2– Adalet, amali kuvvetin itidalli eylemde bulunmasıdır.
3- İffet.
4- Şecaat, istekleri harekete geçiren kuvvet, güzel ahlâk ile süslenip terbiye edilmesi ve mutedil işlerin gerçekleştirilmesidir (Kınalızade 1, 94).
Bu dört faziletin ifrat ve tefriti de rezillik olarak tanımlanırlar. Kınalızade, ahlâksızlığın kaynağı olan rezillikleri, faziletlerin zıttı olarak tanımlayıp sınıflandırmıştır. Hikmetin zıddı, cahilliktir; şecaatin zıddı, korkaklıktır; iffetin zıttı, iffetsizliktir; adaletin zıddı, zulümdür (Kınalızade 1, 123). Ona göre faziletlerde itidali kaybedip ifrat ve tefrite gidildiğinde kötülükler ortaya çıkmaktadır. Rezilliklerin (kötülüklerin) çokluğunu doğru çizgi tanımından hareket ederek açıklamıştır. Buna göre, nasıl iki nokta arasındaki en kısa çizgi doğru olarak kabul edildiği gibi, hak yol hak din birdir ve doğru olan odur. Delalet çeşitleri, iki nokta arasındaki sayısız yollar gibi sayısızdır (Kınalızade 1, 123-124).
Adaletin zıddı olan zulüm, bir kimsenin hakkına tecavüz etmek, ırzına, mal ve nefsine zarar vermektir. Tefriti ınzılam, bir kimsenin kendisi hakkında vaki olan her çeşit zulme boyun eğip onu kabul etmesi suretiyle nefsine reziletin bulaşması, himmet ve gayretinin azalması, sefalete razı olmasıdır. Ahlâk üzerine düşünen ulema, adaletin ifrat ve tefritini “cevr” (eziyet) olarak tanımlamışlar ve boyun eğenlerin de eziyet (cevr) altında olduklarını kabul etmişlerdir. Allah’ın emirlerine uymayarak her şeyi yapanlar, hem kendi nefislerine hem de başkalarına zulmetmiş sayılırlar (Kınalızade 1,. 126).
Kınalızade, fazilet ve rezillikleri tanımlama yanında, fazilete benzeyen rezillikleri de açıklamıştır (Kınalızade 1,129). Hikmet faziletine benzeyen rezillik örneği olarak, tam yetkili ve yeterince bilgi sahibi olmadan, bazı kişileri yüceltenleri vermiştir. Olumsuz izlenim yaratıp yayanlar, cahil ve rezillik hastasıdırlar (Kınalızade 1, 130). İffet faziletinin benzeri olarak, ihlas sahiplerinin kıyafetine bürünüp çirkin amellerle zahitlerin mertebelerinde görünmek isteyenler verilmiştir. Sahip olmadıkları şeye, sahipmiş gibi gözükenler bu öbeği oluştururlar (Kınalızade 1,131). Sefa faziletinin benzeri, zenginmiş gibi görünüp mirasları tüketenler ve kötü yerlerde sefil işlerle meşgul olanlardır (Kınalızade 1, 131).
Şecaat faziletinin benzeri, mal biriktirmek, zengin olmak ve makam sahibi olmak için çalışanlardır (Kınalızade 1,132). Kınalı zade’nin yaptığı bu ayrım, her faziletli görünen kişinin, gerçekte öyle olmadıklarına dikkat çekmektedir.
Kınalızade, iffetin nevilerinden olan hürriyeti şöyle açıklamıştır:
Hürriyet, nefsin güzel bir yoldan kazanılmış olan mal ve mülkü iyi yollarda sarfetmeye kadir olup, pis yollardan kazanıp kötü yallarda harcamaktan kaçınmaktır. Buna güç yetiren insan hürriyete sahiptir. Bunun aksi olan, yani nefsini heva ve hevesinin peşine takıp, bunları gerçek hayra kullanmaya kadir olamadığı için gerçek hürriyetine de sahip olamaz (Kınalızade 1, 108).
Kınalızade’ye göre adalet, en şerefli fazilet ve en büyük haslettir. Zira adalet, eşitlikten ibarettir. Eşitlik de beraberliktir (Kınalızade 1, 135). Bununla birlikte insanlar, ilahi takdirin eseri olarak zenginlik ve fakirlikte eşit değillerdir. Şayet bütün insanlar zengin ya da fakir olsalardı, birbirlerine yardım etmezlerdi (Kınalızade 2, 131). Ayrıca toplum, beden organlarındaki hiyerarşi gibi, idare edenler ve edilenler olarak ikiye ayrılır (Kınalızade 2, 136). Bununla birlikte, ahirette hükümdar ile uşak arasında fark yoktur (Kınalızade 2, 215). Bir bakıma Kınalızade, toplumsal yapıda içkin olan eşitsizliği adaletle gidermek kaygısı gütmektedir. Hakikatte bir şeyin diğer bir şeyle sayı ve özellikte yahut da bir başka sıfatla birlikte olmasıdır. O halde eşitliğin temeli birliktir. Birlik ise sıfatların en şereflisi, hallerin en mükemmelidir. Zira birlik, birliğin aslına dönüp Allah’a bağlanmak ve yakınlıktır.
Alemdeki çokluk arasında hasıl olan her birlik, hakiki birliğin bir nur ve gölgesidir. Nispetler içinde bile müsavat nispetinden daha şereflisi yoktur. Bunun için de adalet faziletinden daha üstün bir haslet yoktur (Kınalızade 1, 135). Herhangi bir konuda adalet, ifrat ve tefrite kaçmadan, orta yolu izlemektir.
Kınalızade, adaletin öncelikli olduğu üç alanı şöyle sıralamıştır:
1– Malların taksimi. Hakların korunması için mal taksiminin eşit yapılması.
2– Muamelatda adalet. Alışveriş, icare ve rehin gibi konular.
3- Tedibata müteallik hususlarda adalet. Hadler, siyasetler, kısaslar. Bunların her birinde tenasübe riayet olunca, adalet hasıl olur. Bir kimsenin hakkını çiğneyerek zulüm yapana misliyle muamele gerekir. Adalette vasat derecesi fazilet olup, icrasında hiçbir tarafa meyletmeden vasatı korumak gerekir. Buna Allah’ın terazisi derler. Her işte akıl yoluyla bir mertebeye ulaşmak mümkün olmadığından, Allah kullarına bir mizan inzal buyurdu. Bu ilahi yoldur. Bu mizan en mükemmel ölçüdür. Bundan sonra ikinci mizan sözü geçerli olan hakimdir (Kınalızade 1, 136).
Adaletin korunması için toplumda bulunması gereken üç şey:
1- Namus-u Rabbani
2– Hâkim-i İnsani.
3-Dinar-i Nizami.
Bu üç maddeye Yunan filozofları namus (nomos) demişlerdir. Filozoflara göre namus, ilk ve en yüce olarak şer’i ilahidir. İkincisi, otoriter hükümdar ve adaletli hakimin fermanıdır. Üçüncü namus, paradır. Para ikinci namusun yani adaletli hakimin fermanıdır. İkinci namusun hidayete ermesi için birinciye uyması gerekir. Bu konuyla ilgili ayet: “İnsanların adaleti ayakta tutmaları için, beraberlerinde de Kitab’ı ve mizanı indir- dik”(Hadid /25). Bu ayet adaleti tahakkuk ettirecek otoriter devlet başkanına işaret eder. Namus-u evvele yani şer’i ilahiye uymayanlar, kâfir ve münafıktır. Namus-u saniye yani adaletli devlet başkanı ile hakime itaatkâr olmayanlar isyan kardır. Namus-u salise itaatkar olmayanlar hain ve hırsızdır (Kınalızade 1, 138).
Adalet, evvela şahsın zatına, sıfatına, kuvvet ve uzuvlarına taalluk eder. İkinci olarak ehline (çoluk çocuk, aile) kendi mahiyetinde bulunanlara, ortaklarına, akrabalarına, gözetimi altında bulunanlara taalluk eder (Kınalızade1, 139).
Kınalızade’ye göre, insanın fazilet ve saadeti kazanması için takip edilmesi gereken yol doğadır. Ona göre insanı kemale ulaştıran iki yol, doğa ve sanattır. (Kınalızade 1, 150). Doğada her şey, kendi içkin nedenleri çerçevesinde gerçekleşir ve çocuğun olması örneğinde olduğu gibi, onlarda sanatın etkisi olmaz. Ancak ağaçtan sandalye yapmak sanat işidir. Sandalyenin gerçekleşmesi zanaatkâr vasıtasıyla olur. Dolayısıyla doğa sanattan öncedir ve sanat doğaya bağlı işler (Kınalızade 1, 151). Sanat tabiat ilişkisi ahlâk alanında da geçerlidir.
Kınalızade’ye göre ahlâkı güzelleştirmek ve fazilet kazanmak sanat işi olmakla birlikte üstat ve muallim olan tabiata da uymak gerekir (Kınalızade 1, 151). Bu ilişki, bebeğin beslenerek aşamalı büyümesi ve her aşamada yeni değerleri öğrenerek onlara göre davranmasıyla açıklanmıştır.Bedenin büyümesi doğanın bir yapısı olarak görülürken, kazandığı değerler sanat ile açıklanmıştır. İnsanda bulunan doğal kuvvetlerle kültürel değerler arasında sürekli bir ilişki vardır. Düşünce açısından önemli aşamalardan biri, hayvan ve bitkiler ile insanın farklı olduğunun bilincine varılmasıdır. İlk akıl etme seviyesi budur. Bundan öncekiler akıl etmek değil ihsasdır.
Bireyin en son kazandığı akıl etme yeteneğiyle, insana tabiattan sadır olan kemale ermeyle son bulur. Bundan sonra sıra tedbir ve sanat sebebiyle olan kemale ulaşmaya gelmiştir. Fazilet isteyen kimsenin, sanatla yöneldiği kemale ulaşmak hususunda tabiata uyması lazımdır (Kınalızade 1, 151-153). Hiçbir insan iyiyi, doğruyu ve ahlâk güzelliğini elde etmek için çalışmanın dışında kalamaz. İnsanlar farklı yeteneklere sahip oldukları için, herkesin kendi kabiliyetine göre ahlâk yönünde çalışması gerekir az ya da çok zaman içinde hedeflerine ulaşırlar (Kınalızade 1, 154).
Ahlâkı güzelleştirmede en önemli vasıta ahlâk ilmidir. Bu ilme tıbb-i ruhanî de denir. Ahlâk ilmi, insan ruhundaki mevcut faziletleri bâki kılmak, elde edilmemiş faziletleri kazanmak için çalışır (Kınalızade 1, 154-156).
Ruhunda sıhhat isteyen kişi, ruhun şu üç kuvvetine bakmalıdır:
1 – Şehvet kuvvetinin fazileti olan iffetin,
2- Gazap kuvvetinin fazileti olan şecaatin,
3- Temyiz ve idrak kuvvetinin fazileti olan hikmetin ne durumda olduklarını görmelidir. Bunlara sahipse şükretmeli sürekli sahip olmanın yollarını aramalıdır. Eğer bunlar eksikse bunları kazanmak için çalışır (Kınalızade 1, 154-155).
Şehvet sorunlarını itidalli ve ölçülü hayatla giderir. Gazapla ilgili olarak korkaklığı yenip bundaki orta yola ulaşmak amaçlanır. İffet ve şecaat faziletlerini kazandıktan sonra hikmete yönelir ve cerbeze ve beladetten uzaklaşır. Bunun için de kâinata bakışın ölçülerini kazandıran ilme koşar. Düşünme ve isabeti sağlamlaştıran mantık ilmini elde eder. Sonra meselelerin sebep ve sonuçlarını, delilleriyle yakînen ispatlayan riyaziye (matematik) ilimlerini kazanır. Bu insana her meselede zan ve ihtimale razı olmayıp katiyet ve yakın mertebesine alışmayı sağlar. Böylece bundan sonra eşyanın hakikatlerinin, dış varlıkların hallerinin keşfi ile varlığını süsler. Bu sahada cehil ve noksandan kaçar. Tabiat ve ilahiyat ilimlerini tahsil eyleyerek meseleleri yeterince idrak kabiliyetine ulaşır. Bu noktaya Allah’ın yardımıyla ulaşılır.
Bu üç faziletin (şecaat, iffet ve hikmet) sonucu, en büyük fazilet olan adalet ortaya çıkar. Böylece faziletleri kazandıktan sonra yaşayışını, şahsî ve toplumsal vazifelerini adalet üzere yapan kişi, hakiki olgunluğa ebedî saadete ulaşır. “İşiyle beliren kâmil insan”, “sağlam hakim”, “kâmil filozof’ gibi isimler verilir. Bu mertebeye çıkan kişiler, bundan sonra isterlerse bu temel faziletlerin süsü olabilecek diğer faziletleri de kazanabilirler.
Diğer faziletler iki kısımdır:
1 – Bedeni faziletler. Hastalığı gidermek, sıhhati korumak.
2– Medenî faziletler. Din ve devlet nizamıyla ilgilenmek (Kınalızade 1, 155-156).
Medenî faziletler, din ve devlet ahvalinin nizama konması, mülk ve millet işlerinin sevk ve idaresini belirleyen ilimlerdir. Dinî, edebî ve riyazî ilimler, toplumun yönetilmesine yönelik kullanılırlar (Kınalızade 1, 156). Faziletlerin sürekliliği, ruhun sıhhatini korumasıyla ilgilidir. Ruhun bir meleke olarak kazandığı faziletleri korumak için çalışmak, en önemli vazife olduğundan, her an saadet veren faziletler için çalışılmalıdır. Ruhun sağlığım korumak, bedenin sıhhatini korumaktan daha önemlidir (Kınalızade 1, 157). Faziletli bir kişi, kendi gibi kişilerle ilişki içinde faziletlerini koruyabilir. Rezil kişilerle ilişkiler fazileti öldürdüğünden, rezil kişilerin eylem ve düşüncelerine katılmamalı, onlardan uzak durulmalıdır. Başkaları hakkında dedikodu yapan kişiler, başkalarının utanç verici eylemlerini anlatanlar, kötü kişilerdir (Kınalızade 1, 157).
3.3.3.5. Ahlâkî Hastalıkların İlaçları
Kınalızade, faziletlere sahip olmama durumunu ve olumsuz davranışları hastalık olarak görmüş ve hastalıkların nasıl tedavi edilmesi gerektiği üzerinde de uzun boylu durmuştur. Diğer yandan, faziletlerden yoksun olan insanın hayvan aşamasında yer aldığı anlayışı gözönünde bulundurulduğunda, eksiklik sorunu ortaya çıkmaktadır. Bu eksiklik, bir tür sahip olunan faziletlerin kaybı ya da onlardan sapmadır.
Kınalızade’ye göre, aslında hastalık, mizacın sapmış olmasından doğar. Mizacı saptığı noktadan itidale döndürmek onun ilacıdır.
İtidale dönüş kendiliğinden olmadığından, nefsin şu üç kuvvetini kullanmak gerekir:
1 – Temyiz kuvveti, bununla düşünür ve bakışını belirler.
2- Şehvanî kuvvet, faydayı elde etmek için kullanılır.
3- Gazap kuvveti, zarar verici şeyleri giderir (Kınalızade 1, 167). Hastalık olarak tanımlanan olumsuz düşünce ve eylem türlerinin tedavisinin mümkün olduğu ve tedavide kullanılacak güçlerin insanlarda içkin olduğu görüşü hakimdir.
Mizaç iki türlü sapar:
1 – Kemiyet cihetinden sapma.
2- Keyfiyet cihetinden sapma. Keyfiyette bir sapma gerçekleşirken, kemiyet, fazlalığı ve noksanlığına bağlı olarak iki sapmayı barındırır. (Kınalızade 1, 168).
Kınalızade, temyiz kuvvetinden kaynaklanan ifrat ve tefritin özelliklerini çeşitli yönleriyle açıklamıştır (Kınalızade 1, 169).
Temyiz kuvvetiyle ilgili hastalıklar çok olmakla birlikte üç tanesi çok tehlikelidir:
1- Hayret (kararsızlık).
2- Cehl-i basit (bilir görünmek).
3– Cehl-i mürekkep (bilmediğini bilmemek).
Hayret, bir konuda birbirine yakın anlamlar taşıyan iki yargıdan hangisini hakikate daha yakın olduğunu bilememek ve şüpheye düşmektir. Bunun için aklın en basit olandan başlayarak süreci iyi düşünüp kurması gerekir. Cehl-i basit hastalığından kurtulmak için bilgi sahibi olunmalıdır. Bu öbekte yer alanların hayvanlarla karşılaştırarak onlardan da aşağı olduklarını belirtmiştir (Kınalızade 1, 174-175).
Cehl-i mürekkep, bilmediğini bilmemektir. Bunlar sürekli cahil kalmaya mahkumdur. Bu hastalığın tedavisinde ruh doktorları acze düşmüşlerdir. Çünkü nefis, kendi cahilliğine ihtimal vermeyip, âlim olduğuna inanırsa, ilim öğrenmesi ve cehaletten uzaklaşması mümkün müdür? Bu tür insanların matematik gibi kesin ilimlerle uğraşmaları onların tedavisi için gereklidir. Matematiğin kesinliğine alışınca kendi zanlarını yeniden gözden geçirme imkanı bulur ve doğru tavra yaklaşır (Kınalızade 1, 176-177).
Kınalızade gazap kuvvetinden kaynaklanan hastalıkların çok olduğunu ve bunların üçünün, gazap, korkaklık ve korkunun çok tehlikeli olduğunu belirtmiştir. İlki, gazap kuvvetinin ifratıdır, yani kemiyet çokluğudur. İkincisi, tefriti yani kemiyet noksanlığıdır. Üçüncüsü, keyfiyet yönünden kötülüktür (Kınalızade 1, 177-178).
Kendini beğenme, övünmek, kavgacılık, mizah, büyüklenme, alay etmek, eza ve cefa etmek, çaresizlere eziyet etmek, egoistlik, gazabın nedenleri olarak sıralanmıştır. Ayrıca bunların ilaçlarının neler olduğu üzerinde de durmuştur (Kınalızade 1, 181-197).
Korkaklık ve ilacı; ölüm korkusu ve ilacı (Kınalızade 1, 201- 204) ele alınan diğer konular arasındadır.
İnsanın temel kuvvetlerinden biri olan şehvet kuvvetinden kaynaklanan hastalıkların çok olduğu, ancak dört tanesinin çok zararlı olduğu belirtilmiştir:
1– Şehvetin ifratı.
2- Betalet (??tembellik?? ).
3– Hüzün.
4– Haset. En zararlı olan bu dört tane üzerinde durmuş ve her birini ilaçlarıyla birlikte açıklamıştır (Kınalızade 1, 211-244).
Kınalızade, dilden kaynaklanan afetlerin olduğunu ve bu afetlerin diğerlerinden daha çok zarar verdiğini belirtmiştir (Kınalızade 1, 244).
Dilden kaynaklanan hastalıklar şunlardır:
1- Malayani. Yani din ile dünya için faydası olmayan sözü söylemektir. Bunlar, yalan, gıybet ve fuhuş gibi haram şeylerdir.
2- Lüzumsuz söz. Bir konuyu anlatırken lafı uzatmak ya da tekrar etmek.
3– Bâtıla dalmak.
4- Mira ve cidal, şer’an yasaklanmış ve hikmet açısından da çirkindir.
Mira ve cidal, başkasının sözüne müdahale ve itiraz ile “öyle değildir diyerek reddetmektir. Mira, kişiler arasında nefreti doğurur. Bunun da sebebi büyüklenmedir; üstünlüğünü açığa vurarak başkasını cebretmektir. Olması gereken şudur. Bir insan bir söz söylese, hak ise tasdik ve kabul edilmeli. Söz bâtıl ve dünyayı ilgilendiren konularda ise, sükût edilmelidir. Dinî konularda ise yumuşaklıkla nasihat verilmeli, mücadele ve ihtilafa düşülmemelidir. Bilginler demişlerdi ki: Bir kimse bir toplulukta hatalı bir söz söylese, ya lafız ya da mana cihetinden o toplantıda onun hatasını yakalayıp açıklamak suretiyle doğrusunu söyleme. Çünkü senden minnetsiz öğrenir, hem de sana düşman olur. Bu afetin sebebi, büyüklenmek ve yüksek görünmektir.
5– Husumet. 6– Süslü anlatım. Söz sanatlı anlatım. 7– Kötü söz söylemek, argo kullanmak. 8– İnsana, hayvana ve cansız varlıklara lanet etmek. 9- Şarkı ve şiir söylemek. 10– Mizah. 11- Tasahhur ve istihsa, başkalarının söz ve fiillerini taklit etmek. 12- Başkalarının sırrını yaymak. 13– Sözünde durmamak. 14- Yalan söylemek. 15- Gıybet. 16- Kovuculuk. 17– İki yüzlü, iki dilli olmak. 18- Övgü. 19- Sözde meydana gelen ince hata ve kusurlar. 20– Avamın, İlmî incelikleri, Kur’an’daki müteşabihleri, kader ve kazanın sırrını, şeriat ve hikmetin sırlarının müşküllerini sorması (Kınalızade 1, 248-296).
Bütün bu unsurlar bireyin davranış şeklini belirleme ve ahlaklı birey olmasını sağlamak için sıralanmıştır.
Kınalızade’ye göre ruhsal hastalıklara uygulanacak tedavi yöntemleri dört çeşittir.
1- Güzel amel ve faydalı davranışlarla ruhu kuvvetlendirmek. Çirkin davranışlardan uzak durmak.
2– Kötü huy ve çirkin ahlâk sebebiyle ruha gelen hastalığın ıstırabını şuurlu bir şekilde düşünüp kendisini azarlamak, pişman olmak.
3- Ruha köklü bir şekilde yerleşmiş adi huyları gidermek için, onun zıddını yapmak. Cimrilik hastalığını tedavi için israf yolu benimsenmelidir. Zamanla orta yola ulaşılır.
4- Çirkin huy, ruh ülkesinde uzun zaman kalmış ve yıkılmaz bir kale gibi olup, diğer üç tedavi şekliyle sonuç alınamamışsa, nefse zor ibadetler ve güç ameller yüklenmelidir. Altından kalkamayacağı adaklar ve bozamayacağı akitler yapmalıdır (Kınalızade 1, 172-173). Tedavi ahlâkî terbiyedir.
3.3.3.6. Aile Ahlâkı
Kınalızade, ahlâkın temel sorunlarını ele aldıktan sonra, toplumun temel birimlerinden biri olan ailenin ahlâk yapısını incelemeye geçmiştir. İnsanın toplumsal varlık olarak tanımlanması ve ihtiyaçlarının toplum içinde gerçekleştirilebilir olması, toplumla birey arasındaki ilişkinin temel boyutudur. İnsanın temel ihtiyaçları olan beslenme, barınma, giyinme, üreme ve güvenlik toplum içinde sağlanmaktadır (Kınalızade 2, 13-14).
Kınalızade’ye göre aile; baba, anne, çocuklar, hizmetçiler ve beslenmeyi temin eden yiyeceklerden (gıda) oluşur (Kınalızade 2,15). Her çokluğun bir birliği vardır. Ailede de çokluğun birliği nizam kurmakla gerçekleşir. Nizamın kurulması idareyi, idare de idareciyi gerektirir. Ailenin idarecisi babadır. Baba, ev halkının kötü şeylerden uzak durmasını sağladığı gibi, ev halkı da faziletlerini babanın sağladığı nizam içinde kazanır (Kınalızade 2, 15). Baba çoban gibidir. Sürüsünü iyi besler ve onun başına gelebilecek zararlardan korur. Bunun yanında ev halkının her birinin ihtiyaç duyduğu olgunluğa ulaştırması gerekir. Ayrıca baba, doktor gibidir. Ev halkından hasta olanları tedavi etmeli ve tedavi için acı reçetelerden kaçınmamalıdır (Kınalızade 2, 17-18).
Kınalızade’ye göre para, ihtiyaçları karşılamak için en gerekli şeylerden biridir. Buna küçük namus da denir. Adaleti koruyan paradır ve lazımdır. Kolay elde edilemez ve onun az olması değerlilik nedenidir (Kınalızade 2, 23).
İhtiyaç duyulan mallar üç açıdan incelenirler:
1- Kazanılması ve elde edilmesi.
2– Korunması.
3– Harcanması.
Malların kazanılması üç şekilde olur:
1- Ticaret.
2– Zanaat.
3- Ziraat.
Malların kazanma yollarından hangisinin daha üstün olduğu ihtilaflıdır. İmam Şafi, ticaretin üstün olduğunu söylerken, sonraki âlimler, akitler- deki hileler nedeniyle ziraatı üstün görmüşlerdir. Mal kazanmada adil yol tercih edilmeli ve hileler ve zulümden kaçınılmalıdır (Kınalızade 2, 24-25). Mal, artırarak korunmalıdır. Çünkü mal artmazsa, aile düzeni bozulur, anlaşmazlıklar ortaya çıkar.
Malın artması için üç şartı gözetmek lazımdır:
1 – Aile halkını sıkıntıya düşürecek şekilde kısmamalıdır.
2- Din ve diyanete zarar vermeyip şer’an farz olan zekâtı ve sadakayı terk ve ihmal etmemek.
3- İnsanlar arasındaki ırza ve insanlığa zarar vermemek, hasislik ve cimrilik yapmamak (Kınalızade 2, 27-28).
Malın korunmasında da üç şart vardır:
1- Harcama kazançtan çok olmamalıdır. Kazanç, masraflardan fazla olmalıdır.
2- Korumak ve biriktirmek istenen malı kazanacak güçte olmak ve biriktirmeye çalışmak.
3- Her zaman değerli ve her zaman aranan şeye rağbet göstermek (Kınalızade 2, 28-31).
Malın harcanmasında dikkat edilecek hususlar:
1- Cimrilikle biriktirme, aileye zarar verir.
2- İsraftan kaçınmak, özellikle de haram şeyler için harcamaktan kaçınmak gerekir.
3– Hayır için harcanmalıdır.
4- Malı harcadığı için hiçbir minnet ve sitemde bulunmamak (Kınalızade 2, 31-34).
Mallar üç şekilde harcanmalıdır:
1 – Allah rızası istemek ve dinin icrasının tahakkuk etmesidir.
2– Cömertlik. Hayır için yapılanlar.
3-Kendi zaruri işleri ve yaşama imkanları için harcamak (Kınalızade 2, 34-35).
Neslin devamı için evlilik şarttır. Evlenmek için iyi huylu bir kadın bulmalıdır. Kadınla erkek arasındaki ilişkiler, erkeğin üstünlüğü çerçevesinde ve kadının eksiklikleri bağlamında incelenmiştir (Kınalızade 2, 39-59). Doğan çocukların rızklarının Tanrı tarafından verileceği, doğan çocuklarla ilgili olarak isteksizlik gösterilmemesi gerektiği üzerinde durulmuştur. Çocuğun ismi, doğum zamanın isimlerine uygun olmalıdır. Uygun olmayan isimlerin, hayat boyu insanı rahatsız edeceği belirtilmiştir (Kınalızade 2, 61).
Çocukların zihinleri taze ve temiz olduklarından her tarafa meyil ederler. Kötü şeyler gösterilir ve bunlardan men edilmezse çocuk kötüye yönelir. Kötü şeylerden men etmek, çocuk eğitiminin temelleri arasındadır. Terbiyede esas unsur çocuğun ar sahibi olmasıdır. Bu terbiye şekli çocuğun huyunun iyi olmasını sağlar. Terbiyenin esasını din oluşturur (Kınalızade 2, 63-64). Azla yetinmeyi öğrenmeleri gerekir (Kınalızade 2,65). Öğretmen, iyi ve dindar, akıllı ve ahlâklı olmalıdır. Büyüklerin yanında edep ve terbiyeli olmalı ve çok yumuşak olmamalıdır. Yumuşak olursa terbiyede zayıf kalır; çok öfkeli ve kızgın da olmamalıdır. Öğretmenin tutumu, çocuğun öğrenme karşısındaki tutumunu belirler, öğretmen az dövmelidir. Çocuk cömert yetiştirilmeli, arkadaşlarına yardım etmeyi öğrenmelidir. Kibirlenmek, böbürlenmek ve alaycılıktan tamamen men edilmelidir (Kınalızade 2, 66-67).
Çocuğa, mal ve dünyanın değersiz olduğu, altın ve gümüş biriktirmenin iyi olmadığı öğretilmelidir. Her gün tembellik ve oyuna müsaade edilmelidir. Büyüklerine saygılı yetiştirilmelidir. Aşın sevgi çocuğu öğrenmekten alıkoyar (Kınalızade 2, 67-68). İlim tahsilinde, anne ve babadan taklit yoluyla öğrendikleri delil ve akıl yoluyla verilmelidir. Çocuklar, hangi ilim ve fenne istidatlıysa ona yönlendirilmelidir (Kınaİızade 2, 68). Çocuklar uğraştıkları işten para ve mal kazanırlarsa, o işi şevkle yaparlar (Kınalızade 2, 71).
Çocuklara öğretilmesi gereken adaplar: Konuşma adabı (Kınalızade 2, 75), oturma ve yürüme adabı (Kınalızade 2, 81), yeme içme adabı (Kınalızade 2, 85), ana-babaya karşı vazifeler (Kınalızade 2, 89) gibi şeylerin ahlâk ilkeleri çerçevesinde öğretilmesi, çocuğu faziletli olmaya götürür.
Ailenin üyelerinden sayılan uşak ve hizmetçilerin terbiyesi (Kınalızade 2, 95) ile köle ve cariyelerin (Kınalızade 2, 101) terbiyesi de önemli konular arasında sayılmıştır. Çünkü baba onlardan da sorumlu olduğundan ailenin sağlıklı olması, aile üyelerinin tümünün terbiyesinin tam olmasına bağlıdır. Ayrıca köle, cariye, hizmetçiler ve hizmetliler, insanın eli, ayağı, gözü ve kulağı gibi kabul edildiklerinden (Kınaİızade 2, 95), onların terbiyesi önemsenmiştir. Hizmet elemanları farklı milletlerden olduklarından, onları eğitirken kavmî olarak ne türden özelliklere sahip olduklarının bilinmesi gerekir. Bu gerekliliği ortaya çıkaran şey, her milletin farklı özelliklere sahip olmalarıdır (Kınalızade 2, 107). Bu kaygılar doğrultusunda Kınalızade, Arap, Acem, Rum, Türk, Moğol, Kürt, Arnavut, Rus, Çerkez, Gürcü, Abaza, Hint, Zenci ve Avrupalılar hakkında kısa bilgiler vermiştir (Kınalızade 2, 108-117).
* Ahlâk, ‘seciye’, tabiat’, ‘huy’ anlamına gelen hulk veya huluk teriminin çoğuludur, insanın fizik yapısı için halk, manevî yapısı için hulk terimleri kullanılmıştır (Çağrıcı 1989, 1).
Ayhan Bçıak-Türk Düşüncesi,syf:367-384
0 Yorumlar